2
Жыццёвы i творчы шлях Ядвiгiна Ш. Жанрава-стылевыя асаблiвасцi яго прозы. (01.04.1866 – 24 лютага 1922). Пісьменнік-адраджэнец пач. XX ст. Псеуданім Антона Лявіцкага. Нарадзіуся на двары Карпілаука Кіраускага района Магілеуская вобласці у сям’і упрауляючага маенткам. Ен небагаты шляхціц. Вучыуся у Люцынцы у дачкі марцінкевіча і добра знау і самаго старога пісьменніка. Школу скончыу у Менску. Вучыуся на мед.факультэце Маскоускага універсітэта. У 1890 г. за удзел у студэнцкіх хвалялваннях быу арыштаваны і выключаны з універсітэта. Сядзеу у Бутырскай турме. Вярнууся на Беларусь. Па стану здароуя пакінуу працу і пераехау з сям’ею у бацькаускі фальварак Карпілаука, дзе і правеу большую частку жыцця. У 1909-1910 гг. Жыу у Вільні, працавау некаторы час сакратаром, затым загадчыкам літаратурнага аддзела “Нашай нівы”. Пасля працавау у выданнях “Беларус”, “Саха” і “Лучынка”. Паммер у Вільні ад сухотау, дзе і пахаваны. Літаратурную дзейнасць пачау у турме: пераклау на бел. мову апавяданне Гаршына “Сігнал”. У 1892 г. напісау камедыю “Злодзей” (пастаноука была забароненна паліцыяй, а рукапіс загінуу). Першае апавяданне на беларуская мове “Суд” апублікавау у 1906 г. (газ. “Наша Доля”). “Суд” – сатыра на нашы суды і суддзяу; суддзя-немец не умеу разгаварываць па-беларусску. Але самае важнае для яго не асмяяць заганы жыцця, а пасмяшыць чытача – гэта адгалосак шляхецкага светапогляду у літаратуры. Аутар зборніка апавяданняу “Бярозка” (Вільня, 1912,1923), “Васількі” (Вільня 1914), “Апавяданні” (1940, 46), падарожнага нарыса “Дзед Завала” (Вільня 1910), няскончанага рамана “Золата”. Творчасць яго стаіць на пераходзе ад народніцкай да нашаніускае пары. Духоуная неаднароднасць творау (адны напісаны пад вогласам шляхоцкай інтэлігенцыі 80- 90-х; у другіх – ен пісьменнік нашых дзен). Выкрывае зайздрасць, сквапнасць і інш. заганы чалавека. Героямі і- простыя людзі, сяляне, якім аўтар спачувае. Так, у серыі гумарыстычных навел "Вучоны бык", "3 маленькім білецікам", "Пазыка", "Заморскі звер", "Цырк" сяляне трапляюць у даволі кур'ёзныя сітуацыі гарадскога жыцця, дзе паводзяць сябе па-дзіцячы наіўна, неразважліва (прымаюць чалавека за малпу, вераць у магчымасць вучобы бычка на чыноўніка, сушаць у партэры анучы, у цягніку замест вызначанага ў білеце месца займаюць туалет). Апавяданне "Рабы" з'яўляецца вострай крытыкай на людское хамства, блізарукае жыццё, "Важная фіга" — высмейваннем злых і сварлівых свякрух. Пазнейшыя творы больш рэалістычны. Цяжкая доля вясковай жанчыны паказваецца ў апавяданнях "Гаротная" (пра шматпакутнае жыццё Тамашыхі), "Бярозка" (аб нялюбым замужжы і горкім лёсе Марысі), "Шчаслівая" (аб сквапнай жонцы, якая, падманутая мужам, памірае з думкай аб золаце ў гаршку, дзе на самой справе знаходзілася ўсялякае смецце). Апавяданне "Дуб-Дзядуля" ( Працу, Бяду і Цярпенне, 3 возеры). Бабулі хочуць дапамагчы людзям, але іх вялікія намаганні не могуць пазбавіць чалавека поту, слёз і крыві. Цяжкі лёс беларускага селяніна, спачуванне народу, мара аб яго лепшым будучым. Раман Ядвігіна Ш. "Золата" спалучае ў сабе рэалістычныя, рамантычныя і дэтэктыўныя прыёмы, раскрывае тэму ўлады грошай. Падзеі ў рамане адбываюцца на Беларусі пасля адмены прыгоннага права. Цэнтральнымі героямі з'яўляюцца Мікола Стрончык, яго дачка Зося, Васіль Дубінскі, Прузына Салянічышка, Алёкса Гуронак, карчмар Лейба. Сюжэт твора будуецца вакол дэманічнай па натуры Зосі. Яго творы вызначаюцца высокімі мастацкімі якасцямі. Асабліва значных поспехау пісьменнік дасягае у байках у прозе. Ядвігін Ш. у большай ступені філосаф, мысліцель, чым жывапіс.

3
Асоба Цёткi. Тэмы i матывы паэзii Цёткi. Празаiчныя творы Цёткi.

На золаку XX ст., калi Расiю ускалыхнулi хвалi першай буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыi, на Беларусi цверда i упэунена, паэтычнанатхнена загучау голас Цеткi. Паэтэса-рэвалюцыянерка, асветнiца, рэдактар, настаунiца, публiцыст,вучоны, медыцынскi работнiк. Цетка быццам знарок была народжана для такога бурлiвага часу, якi стау для яе творчасцi зорным. Паэтэса адкрывае у беларускай лiтаратуры старонку мужнасцi i барацьбы. 1905 год цалкам захапiу Цетку. "Люблю ураганы... У буры я адчуваю рай". Раз'юшанай марской стыхiяй здаецца ей рэвалюцыя у вершы "Мора". Паэзiя Цеткi - летапiс рэв-i 1905, уздымала рэв. дух народа, паказвала сiлу i моц працоунага чалавека, якi яшчэ так нядауна пакорлiва цярпеу прынiжэнне i прыгнет. У вершы "Вера беларуса" паэтэса сцвярджае, што беларускi народ стаiць на парозе сваей свабоды, што яшчэ адзiн нацiск - i падуць ланцугi. Магутнасць народа яна парауновывае з каменем, з жалезам, а душу яго - з дынамiтам, якому дастаткова iскрынкi, каб узарваць i знiшчыць ненавiсны лад жыцця. Верш, поуны аптымiзму i веры у народную сiлу, напiсаны у канцы 1905 г., калi рэвалюцыйны дух быу на уздыме, i Цетка кiдала свае вершы у полымя рэвалюцыi, каб вышэй i ярчэй яно разгаралася. Асаблiвым рэвалюцыйным запалам вызначаецца верш "Хрэст на свабоду", якi апявае саму рэвалюцыю i адлюстроувае падзеi крывавай нядзелi 9 студзеня. Расстрэл мiрнай дэманстрацыi паказау, што цар i самадзяржауе з'яуляюцца галоунымi ворагамi народа. Сваей палiтычнай накiраванасцю, выкрывальным пафасам верш "Хрэст на свабоду" нагадвае паэтычную лiстоуку (пракламацыю), што заклiкала да усенароднага паустання супраць цара i самадзяржауя. Пасля паражэння рэвалюцыi 1905-1907 гг. Цетка не губляе надзеi на перамогу, верыць у непазбежнасць новай рэвалюцыi. Прауда, у новых творах не адчуваецца былога рэвалюцыйнага хвалявання, але паэтэса верыць, што яе песня ажыве "з стотысячнай сiлай". Сваю веру у будучую рэвалюцыю яна выказала у алегарычным вершы "Бура iдзе". У творчасцi пазнейшага перыяду адлюстроуваюцца горкiя пачуццi i перажываннi паэтэсы, якiя яна зведала у эмiграцыi. 12 гадоу пiсала Цетка, пакiнуушы нам каля чатырох дзясяткау вершау i не калькi апавяданняу. Здавалася 6, нямнога. Але гэтыя творы, у якiх сплавiлася жыцце творцы з жыццем народа, заклiкалi беларусау да змагання, паказвалi шлях да лепшай долi.

5
Драматычная паэма Янкi Купалы «Сон на кургане». Сiмволiка Iнтэрпрэтацыя вобразау.

Драматычная паэма. Завершана ў 1910 г. Упершыню апублікавана ў альманаху "Маладая Беларусь" у 1912 г. Змест гэтага гісторыка-філасофскага рамантычнага твора зводзіцца да некалькіх тэматычных ліній: роздум паэта пра лёс беларускага вызваленчага руху, пра шляхі барацьбы народа, які ў рэвалюцыі шукаў здзяйснення сваіх сацыяльных і нацыянальных спадзяванняў; вырашэнне праблемы ўзаемаадносін правадыра і народнай масы; найбольш істотная тэма - імкненне рэакцыйных сіл настроіць народ супраць лепшых яго сыноў.
Хто лепш ярмом нас здавіць, прыцісне -
Б'ём таму ніжай паклоны,
І ненавідзім так бескарысне,
Як бескарысны усе нашы плёны.

Тутка мы п'яны, ах, п'яны...
Як сэрца ядам змяі.
Тут, там нам праўда не знана -
Хто мы: звярмі ці людзьмі?"

6
Купала-драматург. Гiсторыя стварэння i п’есы «Тутэйшыя».
Зварот да драматургіі дапамог Купалу канкрэтызаваць лірычныя пачуцці і перажыванні, выразней выказаць занепакоенасць лёсам роднай Беларусі, перадаверыць свае думкі героям. Драматургія прываблівала Я. Купалу таму, што, менавіта ў ёй «збіраецца ў фокус» усё тое, «што ў паэзіі выглядала рассеяным». Драматургія дапамагала песняру «канцэнтраваць» ідэю (у «Тутэйшых» — ідэю нацыянальнай годнасці беларусаў, у «Раскіданым гняздзе» — ідэю драма-тызму і складанасці лёсу народа, пазбаўленага зямлі). Напісанню «Тутэйшых» папярэднічала асэнсаванне Я. Купалам самога паняцця тутэйшасці. З'яўляючыся трыбунам і прарокам нацыі, актыўна выступаючы супраць «чужой апекі» ў 1917—1920 гады, мастак бачыў, у якім трагедыйным становішчы аказаўся народ калісьці вольнай краіны, прымушаны хадзіць па сваім парослым быллём полі пад крумкаценне чорных груганоў. Напісана п'еса «Тутэйшыя» ў 1922 годзе, калі толькі-толькі закончылася грамадзянская вайна, і ўсё, звязанае з ёй, заставалася свежым у памяці. Я. Купала жыў у Мінску, акупіраваным спачатку германскімі, затым польскімі войскамі, бачыў яго вызваленне балышавікамі на чале з камісарамі А. Мясніковым і В. Кнорыным, што адмаўлялі нашаму народу ў праве звацца народам. Тут, у Мінску, ён рэдагаваў газету «Звон», бачыў на свае вочы, як прыстасоўваліся да хуткай змены ўлады мяшчане-мінчукі і як спрабавалі хоць што-небудзь зрабіць для сваёй краіны свядомыя беларусы-інтэлігенты, настаўнікі. Сэрца яго разрывалася ад болю-плачу па роднай старонцы, адчування свайго бяссілля перад сузіраль-ніцтвам і пасіўнасцю мас. I як цяжка было прызнавацца паэту, што не пра незалежнасць і свабоду марыць абсалютная большасць патомкаў мяшканцаў колішняга магутнага Вялікага княства Літоўскага, што колісь горды і вольны народ ператварыўся ў прыслужнікаў, рабоў. Апошняя кропка ў п'есе «Тутэйшыя» — адным з самых арыгінальных Купалавых твораў — была пастаўлена 31 жніўня 1922 года ў Акопах, на Лагойшчыне, дзе нядаў-на створаны філіял музея паэта. Друкавалася п'еса ў часопісе «Полымя» ў 1924 годзе. Пазней, толькі ў кастрычніку 1988 года, у тым жа часопісе зноў надрукавана, а да гэтага некалькі дзесяцігоддзяў замоўчвалася, была запісана ў разрад «нацыяналістычных твораў». Не менш пакутлівым быў шлях твора да гледача. Першы спектакль па ёй быў пастаўлены рускім па нацыя-нальнасці рэжысёрам А. Паповым (улады пазбавілі яго ўласнага тэатра ў Маскве і выслалі ў правінцыю) у БДТ-1 у Мінску. У 1926 годзе акадэмік I. Замоцін даў спектаклю высокую ацэнку, адзначыўшы, што пастаўленыя на сцэне «Тутэйшыя» ўспрымаюцца лепш, чым пры чытанні. Але афіцыйныя ўлады адразу адчулі антырускі і антыпольскі нацыянальна-патрыятычны пафас твора і забаранілі наступныя спектаклі. А. Папоў быў вызвалены са сваёй пасады рэжысёра тэатра. Ва ўмовах сталінскага таталітарызму і нават хрушчоўскай адлігі, а затым брэжнеўскага застою п'еса не змагла адрадзіцца. Толькі ў 1974 годзе яе паспрабавалі ставіць у Магілёўскім абласным тэатры. Спектакляў прайшло мала. Крытыка дружна пісала пра «несцэнічнасць» твора. Сапраўднае сцэнічнае адраджэнне п'есы адбылося ў канцы 80-х гадоў. Пачалося яно ў тым са-мым былым БДТ-1, што з гонарам носіць цяпер імя славутага песняра Беларусі.

7
П’еса «Тутэйшыя» Янкi Купалы. Сцэнiчны i лiтаратурны лёс. Характарыстыка вобразау.

Трагікамедыя «Тутэйшыя» (1922) дзесяцігоддзі лічылася слабым у ідэйна-мастацкіх адносінах творам. У «Тутэйшых» выявілася тая ж трывога Купалы за лес Бацькаўшчыны, што і ў вершах «На сход!», «Час!», «Свайму народу»... Толькі пра набалелае пісьменнік гаварыў сродкамі камічнага. Дзеянне адбываецца ў складаны перыяд, калі Бел. стала арэнай паміж Захадам і Усходам. За няпоўныя два гады, што ў творы, 4 разы мянялася ўлада.Персанажы твора у гэтых гіст.падзеях не ўдзельнічаюць. Ніхто з іх не абараняе тую ці іншую ўладу са зброяй у руках. Акрамя Дамы, Пана, Спраўніка, якіх з месца на месца бязмэтна ганяе вецер часу, усе застаюцца дома. Могуць толькі з'язджаць у вёску і зноў вяртацца ў горад, як Здольнік і бацька з дачкой Гарошкі. Дом, у якім жывуць героі Купалы (у шырокім сэнсе — гэта ўся Беларусь, у вузкім — кватэра Мікіты Зноска, дзе адбываюцца амаль усе падзеі), няўтульны і ненадзейны. Ды і жыхары яго мала падобныя на гаспадароў. Сімвалічны ў гэтым сэнсе пачатак чацвёртай дзеі, дзе Гануля сядзіць на вузлах і вяжа панчоху.Купала акцэнтуе ўвагу на трагедыі «тутэйшасці»: недастаткова развітая самасвядомасць, пасіўнасць, абыякавасць ператварылi людзей у старонніх назіральнікаў уласнага лесу. Слова «тутэйшы» нейкі час было =слову «беларус». Купала вывеў прадстаўнікоў розных сац. груп тагачаснага грамадства — ад настаўніка/ вучонага да абарванца. Свядомыя беларусыі ў камедыі - Янка Здольнік і Аленка. Яны ведаюць, якога «роду-племені», збіраюцца вучыць іншых. Аднак і іх закранула хвароба «тутэйшасці»: аднабаковасць жыццёвых памкненняў, унутраная самаізаляванасць. Ці зможа Янка Здольнік павесці людзей за сабой, калі нават цесць Лявон Гарошка, які добра ставіцца да Янкі, не заўсёды разумее яго памкненні. Ад Аленкі можна чакаць яшчэ меншага, бо яна пакуль толькі вучаніца. У вобразах Янкі Здольніка і Аленкі Купала выявіў недастаткова высокі ўзровень падрыхтаванасці нацыянальна свядомай інтэлігенцыі да будаўніцтва сваёй дзяржавы.Пасіўнымі носьбітамі беларускасці выступаюць Гануля Зносчыха і Лявон Гарошка. Яны прытрымліваюцца адвечных звычаяў, ні ў што не ўмешваюцца. Мікіта Зносак — вобраз прыстасаванца. Ён усё чужое лічыць лепшым. (Зносак з захапленнем гаворыць нават пра «выхаванасць» паноў палякаў, якія знялі з яго фрэнч і боты). Ён займае цэнтр. месца ў трагікамедыі => прыстасавальніцтва Купала бачыў як тыповую рысу народа. Высмейваючы свайго героя, пісьменнік жыў клопатам пра будучыню нацыі, пра яе здольнасць самазахавацца.Дама, Пан, Поп, Спраўнік абсалютна абыякавыя, не здольныя ні да якога самаруху. Усходні і Заходні вучоны, гэр Спічыні гэта «ворагі беларушчыны». Пазіцыя іх ваяўніча антыбеларуская, але нарадзіліся і выраслі тут. Адны персанажы выявіліся як паўнакроўныя характары (Мікіта Зносак, Гануля, Лявон Гарошка, Янка Здольнік, Аленка, Наста Пабягунская, Спічыні), другія - вобразы абагульненыя, умоўныя (Поп, Дама, Пан, Стражнік, Заходні і Усходні вучоны), роля трэціх — чыста службовая (Абарванец, Чырвонаармеец, Начальнік патруля, Немец, Грамадзянін). Гэта не пралік пісьменніка, а менавіта асаблівасць мастацкага свету твора.

9сакавика 1883, Вильня. Яго бацька - нашчадак збяднелага шляхецкага роду, быу праф. музыкантам у тэатры. З дзивосным светам сцэничнага мастацтва знаёмы змалку, вырашыу стаць акцёрам. За непаспяховасць быу выключаны з 5 класа Виленскай гимназии, няудала закончыу Виленскую химика-тэхничную школу. Бацьки змирылися: Францишку, апрача акцёрскага, не есци иншага хлеба. З вяликими прыгодами, без замеж.паспарта дабрауся да Кракава, але на 1903/04 год школа набору не рабила. Пераседзеу год вольным слухачом на гисторыка-лит. факультэце Кракаускага универ-а, а восенню 1904 г. - у Варшаву, у Драм. школу пры муз. таварыстве - паспяхова заканчвае у 1907. Год працавау акцёрам польск. вандроуных тэатрау, вяртаецца у Вильню. Ён вырашае паспрабаваць свае силы у журналистыке. Праца рэпарцёрам у польскамоуных виленских газетах дала першы навык лит. творчасци. Зближэнне Аляхновича з актывистами нашаниускага асяродка. Актыуна далучыушыся да бел. нацыянальна-адраджэнскага руху, у 1910 разам з И. Буйницким и А. Бурбисам ажыццявиу пастаноуку першага у Вильни беларускамоунага спектакля. Сенсацыйны поспех падказвау новыя задумы, але здзейсниць их не удалося. Рэдагуючы гумарыстычны часопис «Пэркунас», надрукавау артыкул, у яким было дапушчана зневажанне царскага самадзяржауя и «силау нябесных». Позва у суд, уцёки. Тры гады у розных польских трупах акцёрам. Амнистыя, аб’яуленая у Расии з нагоды 300-годдзя дынастыи Раманавых, пакликала дамоу. Але яму даравалася зневажанне тольки «силау зямных», а за «силы нябесныя» - год у Лукишках.Наступныя 30 гадоу были больш суровыми. Зняволенне у Лукишскай турме - для написання 1-га драм. твора – быт. камедыи «На Антокали» (1915). Заканчэнне тэрмину пакарання - пачатак першай сусветнай. Вильня акупиравана.Працавау маляром, пажарникам, кантралерам, карэктарам газеты «Гоман» (рэд. В. Ластоуски). У пачатку 1916 пиша п’есы: «На вёсцы» (1916)«Бутрым Нямира» (1916)«Манька» (1917). Перабираецца у Чорны Бор пад Вильню, дзе працуе настауникам у беларуским дзиц. прытулку. Стварае дзиц. п’еску «У лясным гушчары». 1918 накироуваецца у Минск, дзе актыуна працавала трупа 1-га таварыства бел. драмы и камедыи. Прым’ера спектакля «Бутрым Нямира», ролю Нямиры выканау аутар. Тут жа им были пастаулены уласныя п’есы «Чорт и баба» (1918), «Страхи жыцця» (1918). Самый значный твор -книга успаминау «У кипцюрах ГПУ». Быу перакладзены и выдадзены за 2-3 гады ажно на сями мовах свету, трапиць у сферу зацикауленнасци сми многих краин: мижнародная грамадскасць атрымала магчымасць азнаёмицца з адным з першых творау гулагаускай тэматыки, написаным непасрэдным удзельникам падзей. У свет выходзили усе новыя книги абсталинских рэпрэсиях, Але написанае Аляхновичам не гублялася на их фоне, прывабливаючы чытачоу аб’ектыунасцю. Антысавецкая тэндэнцыйнасць прасочваецца у творы з першай да апошняй старонки. Але письменник не спрабавау выставиць сваих катау больш жорсткими, чым яны были на самай справе. Згадваючы найцикавейшыя падрабязнасци, якия магло зауважыць тольки вока праф. письменника, вядзе Аляхнович свой успамин, пачынаючы ад арышту у вагоне цягника Вицебск-Минск и канчаючы вяртаннем у Вильню.Ппрыузнимаецца заслона над сакрэтами тэхналогии фабрыкавання судовых працэсау над «ворагами народа». Жахливыя падрабязнасци прыниження асобы, здзекау. Згадки пра лёсы многих людзей.
Задачу аутара: пакинуць аб’ектыунае сведчанне аб адной з саамы страшных старонак нашай гисторыи. У навучанне нашчадкам.

9
«Жыццё i творчасць Якуба Коласа. Тэмы i вобразы паэзii.»
Нарадзiуся ЯК(Канстанцiн Мiхайлавiч Мiцкевiч) 3 лiстапада 1882г. у засценку Акiнчыцы Мiнскай вобласцi у сям’i ляснiка. З маленства пераязджау з адной леснiчоукi на другую. Жыццё у паляунiч. Панямоннi рана абудзiла у яго любоу да прыроды. Вучыуся у вандроунага настаунiка, у нар. школе у вёсцы Мiкалаеушчына. 1902 скончыу Нясвiжск. настаунiцк. семiнарыю. Настаунiчау. За удзел у нелегальным настаунiцкiм з’эздзе быу звольнены. 1908 - асуджаны на 3 г., Мiнскii астроз. 1912-14 - настаунiк у вучылiшчы у Пiнску. У час 1-ай iмперыялiстыч. вайны мабiлiзаваны у армiю, скончыу Аляксандрауск. ваеннае вучылiшча у Маскве 1916,служыу у Пярмi. 1917 - Румынскi фронт, але цяжка захварэу i быу эвакуiраваны у горад Абаянь. 1918 звольнены з войска. 1921г. пераехау у Мiнск. Выкладау у Мiнскiм бел. пед. тэхнiкуме, у БДУ, чытау лекцыi на курсах настаунiкау... 1926г. - званне народнага паэта Беларусi. У ВАВ жыу у Клязьме, Ташкенце, Маскве, займауся творчай i навукова-даследчай дзейнасцю. 1944 - Мiнск... Памёр 13 жнiуня 1956г., пахаваны на Вайсковых могiлках. У друку дэбют - бел. вершам «Наш родны край» 1906. 1910 у Вiльнi выйшау 1-шы зборнiк вершау «Песнi-жальбы», затым – кнiгi прозы «Апавяданнi» (1912) i «Родныя з’явы» (1914). У савецкi час - кнiга апавяданняу «Казкi жыцця», паэмы «Новая зямля», «Сымон-музыка», «Суд у лесе», «Адплата», «Рыбакова хата», зборнiкi вершау «Водгулле», «Нашы днi», «Адпомсцiм», «Голас зямлi», трылогiя «На ростанях»... Жыццё сялянства, яго побыт i праца, беззямелле, беднасць. Такi матыу верша «Наш родны край». У гэтым вершы, як i у многiх iншых, Я. Колас праудзiва раскрывае горкую долю беларускага народа пад прыгнётам царызму. Я.Колас – паэт-патрыёт, змагар за свабоду i шчасце народа. Вялiкае месца у яго паэзii займае вобраз Радзiмы. Адна з вяршыняу патрыятычнай лiрыкi – верш «Родныя вобразы» (1908). Гэта разважанне паэта аб любвi да роднага краю. Я. Колас гаворыць аб сваёй сувязi з бацькаушчынай, Яго сэрца моцна прыкавана да мiлых вобразау роднага краю. Паэт захапляецца хараством Беларусi. Радаснае, светлае пачуццё Любовi злiваецца са смуткам. «Родныя вобразы» - верш элегiчнага характару. Ён хвалюе сваёй задушэунасцю, шчырасцю. У грамадзянска-публiцыстыч. лiрыцы Коласа вялiкае месца займаюць вершы- заклiкi звернутыя да народа: верш «Не бядуй» (1907). Па форме гэта аутарскi маналог. Паэт верыць, што родны край не загiне «у цеменi начэй». Як пасля зiмы прыходзiць вясна, так i пасля цяжкага прыгнёту настане дзень свабоды. Сонца i вясна, як i у народнай творчасцi, сiмвалiзуюць шчаслiвую будучыню народа,а зiма, цемень начэй – прыгнечанне, няволю народа. Колас – майстар бел. пейзажу. Выдатным узорам пейзажнай лiрыкi з’яуляецца верш «Усход сонца» (1908). Перад намi паустае прыгожая карцiна ранiшняй зары. Верш прасякнуты пачуццём радасцi, вiтання гэтай красы, якая упрыгожвае чалавечае жыццё. Прырода у вершы знаходзiцца у адухоуленай, гарманiчнай еднасцi з перажываннямi чалавека. У гэтым вершы Я. Колас услауляе гармонiю i вечнасць хараства прыроды..Ёсць нешта ад міфа, язычаскага гімна ў гонар цара неба ў вершах «Усход сонца» і «Заход сонца»:
На ўсходзе неба грае
Пераліўным блескам,
Сыпле золата над гаем
I над пералескам,
Чуць-чуць дрогне, пральецца
Чырвань на ўсходзе —
Гэта неба ўсміхнецца
Людзям і прыродзе.
(«Усход сонца»

10
Паэма «Новая зямля». Праблема зямлi i волi у гiсторый айчыннвй лiтаратуры. Творчасць Коласа i сучаснасць.

“Новую зямлю” называюць энцыклапедыяй жыцця бел. сялянства к. 19-20 ст. Гэта вялiкi эпiчны твор аб гiст. лёсе бел. сялянства i пошуках iм шляхоу да светлай будучынi. Паэт расказвае аб усiм, чым багата i цiкава жыццё сялян: аб клопатах i занятках дарослых, аб забауках дзяцей i iх вучобе, аб святочных днях i буднях, ясных летнiх днях i цiхiх зiмовых вечарах, калi дарослыя пры дзецях пачнуць казаць свае успамiнкi. Працавалi i дарослыя, i дзецi: Мiхаiл выконвау абавязкi леснiка, Антось "правiу гаспадарку", усю хатнюю работу выконвала Ганна -- жонка Мiхала. Я.Колас паказвае працэс варыва, сяубы, жнiва, малацьбы. У час жнiва калектыуная праца становiцца крынiцай прыгожага, напауняе душу сялян радасцю, прыносiць iм задавальненне. Апiсанне касьбы -- гэта цэлы гiмн у гонар працы. Касцы парауноуваюцца з "ваякамi", якiя iдуць "нiбы у атаку". Апiсваюцца i прылады працы, створаныя працавiтымi рукамi (сярпок крывенькi, граблi), i сялянская хата, гумно, павець.Колас ведае, як звiваецца пчалiны рой, як яго трэба абiраць, як трэба слаць снапы на таку. З энцыклапедычнай шырынёй апiсвае Колас звычаi i абрады, якiя бытавалi у той час на Бел, каляндарныя святы (куцця, вялiкдзень, каляды), звычаi (талака, кумаванне, кiрмашы сходы, народныя песнi, казкi). Апяваючы знаёмыя яму з дзяцiнства мясцiны, ён паказвае, наколькi прыгожая наша зямля i як многа хараства i паэзii у яе сцiплых краявiдах. Чаргуюцца днi i ночы, за зiмамi iдуць вёсны, птушкi пралятаюць з выраю i зноу ляцяць у цёплыя краiны, iдуць дажджы, гуляюць завiрухi, разлiваюцца i замярзаюць рэкi -- пра усё гэта расказваецца у паэме. У вобразах роднага краю Я.Колас заусёды чэрпау натхненне i сiлу. Хараство роднай прыроды выклiкала у паэта не толькi радасць i захапленне, але i смутак. Яго сэрца балiць за бяспраунага, прыгнечанага i зняважанага сялянiна. Працоунаму чалавеку, якi паустае у паэме ва усёй сваёй велiчы, аддае Колас свае сiлы, сваю любоу i свой талент. Па шырынi тэматыкi, па багаццю жыццёвага зместу "Новая зямля” не мае сабе роуных у белар. Лiтаратуры. Тут глыбока i праудзiва выяулены мары i жаданнi працоуных мас белар. Вескi. Галоунае у паэме -- пошукi зямлi i волi. Коласавы героi жывуць у няволi, церпяць прыгнет i таму самае дарагое, самае моцнае iх жаданне -- свабода. Мiхал, Антось, Ганна – людзi простыя, малыя, але па-свойму "удалыя". Яны паказаны шчырымi, рухлiвымi працаунiкамi, свабодалюбамi. Гэта сапраудныя народныя характары, носьбiты працоунай народнай маралi. У iх жыццевым вопыце выяуляецца лес народа i разам з тым гiсторыя iх жыцця.

Значнае месца ў творчасці К. займаюць алегарычныя апавяданні "Казкі жыцця". Пашырылі ідэйна-тэматычныя і жанравыя межы бел. прозы: мудрасць прытчаў, павучальнасць баек, фантастычнасць казак, вобразнасць фальклорных твораў. Працаваў над гэтымі апавяданнямі пісьменнік = ўсё жыццё. Першае з іх ("У балоце") было напісана ў 1908 г., а апошнія ("Адзінокі курган", "Страказа", "Цвіркун") пазначаны 1955 г. Мяккі лірызм, задумёнасць, казачная загадкавасць, мудрасць, роздум аб чалавеку і яго прызначэнні, сэнс чалавечага існавання. Абагульненне разнастайных жыццёвых з'яу, складанасці навакольнага свету, адзінства чалавека і прыроды ("Адзінокае дрэва", "Вадаспад", "На чужым грунце", "Камень", "Хмарка", "Тры браты", "Жывая вада"). Жывёлы і птушкі размаўляюць, дрэвы перамяшчаюцца, рачулкі, хмаркі, камяні, светлячкі жывуць, думаюць, па-філасофску разважаюць.Кожны герой казак стварае пэўны асацыятыўны вобраз, што звязана са шматвяковымі народнымі традыцыямі і ўяўленнямі. Дуб сімвалізуе мужнасць, вечнасць жыцця, крумкач —чтосьці трагічнае, матыль —легкадумнае, свіння — носьбіт такіх рыс, як абмежаванасць і тупасць. Белая Хмарка, што пакінула свой край і асудзіла тым самым сябе на бадзянне па шырокім свеце, увасабляе людзей, якія страцілі свае карані, згубілі бацькаўшчыну. Iх перасцерагае пісьменнік у казцы "Крыніца". Пакінуўшы свой край, Крыніца вярнулася на радзіму ў вобліку кропелек расы, якія ад прамянёў сонца высахлі і бясследна зніклі. Героем навелы "Супраць вады" з'яўляецца стары дзед, які панаваў над усім наваколлем. Адзіным жыццёвым клопатам яго было навядзенне парадку. Таму так пільна ахоўваў ён возера, каб стрымаць напор яго вады. Дарэмна возера спрабавала пераканаць дзеда, што "трымаць на прывязі" ваду нельга, як нельга стрымаць рух жыцця, развіццё прыроды. Грымнула навальніца — і вада змыла дзеда разам з умацаваннямі: спыніць развіццё нельга ніякімі сіламі. У пранізаных нар. мудрасцю радках "Казак жыцця" сцвярджаюцца вечныя ісціны, якія ўспрымаюцца як коласаўскія афарызмы: "Лепш быць няшчасным, але відушчым, чымся шчаслівым, ды сляпым"; "Не воля аднаго, а воля ўсіх толькі і можа мець сілу і права"; "Гэты сум, гэтая туга — адвечныя спадарожнікі тых, хто многа разважае, хто жыве адзін з сабой, а можа і праўда — такое ўжо жыццё, што не дае задавальнення"; "I хто ведае: можа, чым часцей наведваюцца да нас нягоды, тым глыбей пачуванне цаны жыцця, тым ясней яго светлыя моманты". Кнігай жыцця называюць коласаўскія алегарычныя апавяданні "Казкі жыцця". Яны вучаць нас па-філасофску адносіцца да жыцця, прымушаюць выступаць супраць расліннага існавання чалавека, яго бяздзейнасці, духоўнай слепаты, заклікаюць жыць ярка і хвалююча.

12
Жыццёвы i творчы шлях Максiма гарэцкага.

1893, в. Малая Багацькаўка Магілёўскай вобласці у сялянскай сям’і.
Скончый горацкую каморніцка-агранамічную навучальню. Працаваў каморнікам. 1914 прызваны у армію. У час першай імперыялістычнай вайны быў на фронце ва Усходняй Прусіі. 1916 скончыў Паўлаўскую ваенную навучальню. Пасля Кастрычніцк. рэв-і жыу у Смаленску, супрачоўнічаў з газетай «Звязда», з рэд-яй якой пераехай у Вільню у 1919. Займаўся выдавецкай і навуковай дзейнасцю, працаваў настаўнікам Віленскай беларускай гімназіі. Быў рэдактароам і выдаўцом газет «Наша думка» і «Беларускія ведамасці». За сувязь з Віленскімі камуністамі трапіў у турму. 1923 вярнўуся у БССР. Чытаў лекцыі у БДУ, загадваў кафедрай бел. мовы і літ-ры у Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі, займаўся літ. даследваннямі. 1931-35 жыў у Кіраве, куды быў высланы, працаваў чарцёжнікам, а потым выкладчыкам рус. мовы і літ-ры у школе, у 1938 быў арэштаваны і адпраўлены у лагер у Комі. 1959 поўнасцю рэабілітаваныРасстраляны 1938 у Вязьме. Друкавайся з 1912. першае апавяданне надрукаваў у 1913 у газеце «Наша ніва». 1914, Вільня, зборнік апавяданняў «Рунь». Творчасць дарэвалюцыйнага перыяду паказвае жыццё беларускага сялянства, ролю інтэлегенцыі у барацьбе за нацыянальнае і сацыяльнае вызваленне (повесць Антон, зб. Апавяданняў Зеленя). У творах паслякастрычніцкай пары знайшлі адлюстраванне гістарычнае мінулае, быт, нравы, псіхалогія (зб. Рассветы, незакончаная эпапея комаровская хроніка). Падзеі рэвалюц. і грамадзянскай вайны адлюстраваны у апавяданнях 1919, у рамане “Віленскія камунары”. У дакументальна-мастацкіх запісках «На імперыялістычнай вайне» раскрываецца анцінародны характар вайны. Апавяд. Літоўскі хутарок, Рускі, Генерал напісаны на аснове дзеннікавых запісаў і заметак, якія веў М Г. У перапынках паміж баямі. М.Г. цікавіла не вайна сама па сабе, а яе успрыманне асобым чалавекам. М.Г. збіраў бел. Фальклор, прымаў удзел у перакладзе твораў Леніна, Горкага, Фадзеева....
13
Аповесць Максiма Гарэцкага «Дзве душы»: праблематыка, характарыстыка вобразау.
Одной из наиболее знаковых и выдающихся личностей в белорусской литературе является Максим Горецкий. Талантливый писатель, национальный классик, он прожил недолгую, но наполненную высшим смыслом и лучшими творческими и человеческими стремлениями жизнь, которую оборвали репрессии 30-х годов. Драматургическим стержнем аповесци диалог двух душ, отца и сына, познавших ужасы войны. И когда Максим вытерпел лихолетья Первой мировой, выжил и успел высказаться в слове, то его сын Леонид молодым сгорел в уничтожающем огне Второй мировой, оставив после себя только письма с фронта и благодарное сыновнее понимание величия и трагизма личности отца.
14
Нацыянальная праблематыка i быцiйна-фiласофскiя пытаннi у абразку Максiма Гарэцкага «Антон».
Драматызаваная аповесць “Антон” - этапная з’явай на шляху інтэнсіўных мастацкіх пошукаў маладога Гарэцкага, якая ўвабрала ў сябе структурныя і вобразна-стылевыя пачаткі эпасу і драмы. Крызіс на пачатку ХХ захапіў усе пласты грамадства, у тым ліку пануючы клас, сялянства і нават царкву. Што ішло на змену старому жыццёваму ўкладу? Як новае становішча адбіваецца на жыцці сялян? На гэтыя пытанні і шукаюць адказу героі твора. Удзельнікамі канфлікту, народжанага тагачаснымі сацыяльна-палітыянымі абставінамі, носьбітамі супрацьлеглых уяўленняў аб тым, што такое дабро, ісціна, справядлівасць, выступае панскі ляснік Аўтух Жабон і яго сын Антон. Паводле ўяулення Антона бацька жыве не па хрысціянскіх законах. У яго няма павагі да людзей, ён выслугоўваецца перад паняй, беспадстаўна крыўдзіць сялян, праз паўсядзённае п’янства ўносіць разлад у сям’ю, водзіць пазорныя гешэфты з гандлярамі-перакупшчыкамі. Аўтух і сапраўды не хоча разумець душэўных памкненняў сына, высмейвае ягоную веру ў Бога, лічыць, што адзіны прадаўжальнік роду – разумова непаўнацэнны. Антону ўласцьвы высакародства, прага духоўнай чысціні, паважлівыя адносіны да людзей. Каб пазбегнуць сваркі з суседам, ён гатовы ўступіць таму лапік сваёй сенажаці (“закашывацца ў чужое грэх, і не буду”), што выклікала ў Аўтуха гнеў і абурэнне. Антон здольны ўспрымаць чужую бяду як уласную, ён скардзіцца на душэўную адзіноту, на адсутнасць маральнай падтрымкі з боку родных і блізкіх: “І Ўсе п’юць, і ўсім клопату як бы няма, шчэ й з мяне кпінкі кпяць... І ніхто ўжо веры не мае”. Прэтэнзіі Антона да баькi, справядлівыя, маральна абгрунтаваныя. Але і ў старога ёсць свая праўда. Схільнасць да гарэлкі Аўтух тлумачыць душэўнай прыгнечанасцю. У царкву ляснік не ходзіць, бо людзі там моляцца няшчыра, толькі нячысціка пацяшаюць. І на самой справе царква стала месцам, дзе распускаюць плёткі, дзе нават бацюшка атэіст. Такiя аргументы напрымальныя для Антона, у якога іншая філасофія жыцця. Вычарпаўшы, як яму здавалася, магчымыя сродкі ўздзеяння на старога, ён вырашае добраахвотна пайсці з жыцця. Антон пачуў, што Бог карае п’яніц, у якіх нават у сёмым калене могуць нарадзіцца разумова хворыя дзеці. Не жадаючы каб ягоныя ўнукі неслі незаслужаннае пакаранне, Антон адважваецца перарваць род Жабона-п’яніцы. Ахвярай гэтага жахлівага ўчынку стаў таксама і маленькі Антонаў сын Іванька. Нездарма ён здзяйсняе абрад амавення перад самагубствам і дзяцей прымушае мыцца, каб паўстаць перад Усявышнім ачышчаным ад зямнога бруду. Са смерцю галоўнага героя дзеянне твора не заканчваецца. Яно перанесена ў Вільню, дзе наведвальнікі “Славянскай кафейні” абмяркоўваюць гісторыю Антона, пераводзяць гаворку ў шырокі сацыяльна-філасоўскі план. А гэта істотна паглыбіла змест твора і надало канфлікту высокае сэнсавае гучанне. “Беларускі аўтар” ў спрэчцы з “польскім публіцыстам” і “маскоўскім дэмакратам” вытокі трагедыі бачыў у духоўным крызісе трамадства, калі “старыя багі струпехлі”, а новыя – “багі цела” – аказаліся непрымальнымі для беларускага грамадства. “А народ мой, народ-паэт, народ-лірнік, народ, каторы ў гістарычным жыцці сваім заўсёды больш схіляўся к патрэбам душы, чымся к патрэбам цела”. Самагубца Антон таксама аддаваў перавагу “патрэбам душы”, алеяго віна ў тым, што ён абраў пагібельны шлях выйсця з духоўнага крызісу: агаласіўшы непраціўленне злу гвалтоўніцтвам як галоўны мральны прынцып жыцця, Антон стаў ахвярай ідэі. Пісьменнік асуджае фанатызм як з’яву, якая пярэчыць прынцыпам гуманізму і чалавечнасці. “Не, не шуканні бога зрабілі яго дурным, - гаворыць “беларускі аўтар”, - а тыя абставіны, у якіх ён жыў і шукаў”. Пісьменнік не адмаўляецца цалкам ад асветніцкіх поглядаў: ў заключных разделах аповесці мы зноў сустракаем старога лесніка, якіўсвядоміў асабістую віну перад сынам і пачынае адраджацца да новага жыцця. Галоўным клопатам Аўтуха становіцца будучыня сіраты-унучкі Ходы. Наватарскі пошук Гарэцкага яскрава выявіўся і ў вобразна выяўленчай сістэме твора, дзе шырока выкарыстаны рэалістычная сімволіка і метафара. Гэта перш за ўсё вобраз паралюшанай пані генераліхі, вобразы “пахілага крыжа”, каля якога адбылося самагубства Антона, і “бліскучага крыжа” на сельскай царкве. Гэтыя вобразы пераводзяць апавяданне з бытавога ў абагульнены план.
15
Старонкi бiяграфii Змiтрака Бядулi. Бядуля i мадэрнiзм.
(Самуіл Яфімавіч Плаўнік), 23 красавіка 1886, Лагойшчына, мястэчка Пасадзец, вялікая дружная яўрэйская сям’я.Рана дапамагау бацькам па гаспадарцы, але дзяцінства не было непраглядна цяжкім: дзед навучыў чытаць унука яшчэ да школы, бацька любіў іграць на скрыпцы і чытаць вечарамі дзецям уголас. Бацькі хацелі, каб сын стаў святаром, і аддалі у 7 год Самуіла ў пачатк. яўрэйскую школу – хедар, а пасля яе заканчэння паслалі вучыцца ў – школу равінаў, якую ён не скончыў і вярнуўся ў Пасадзец, дзе працаваў некаторы час хатнім настаўнікам, пасля – канторшчыкам. 1-ыя літ.спробы - вучоба ў школе равінау, 13 год - вершы на старажытнаяўр. мове. 1-ы мастацкі твор (на бел. мове) – лір. абразок “Пяюць начлежнікі...” – апублік-ны ў “Нашай ніве”1910. Знаёмства з рускай паэзіяй 19 ст. -штуршок напісання на рус. мове вершаў і апавяданняў лірыка-сентымент. характару. Асобныя друкаваліся у рускіх часопісаў для пачынаюч. пісьменнікаў “На берегах Невы” (Пецярбург) і “Молодые порывы” (Вільня) 1911-12. У к. 1912 пераехаў у Вільню, працаваў у выдавецкі. таварыстве, сакратаром газеты “Наша ніва”, ( рэдактарам у той перыяд быў Купала). 1913, Пецярбург, выдавецтва “Загляне сонца і ў наша аконца”, 1-шы зборнік твораў “Абразкі”: лірычныя імпрэсіі-мініяцюры, набліжаныя да вершаў у прозе. У гэты перыяд - серыя рэалістычных: праблема народа, лёс працоўных мас Беларусі, галоўным чынам сялянства, у эксплуататарскім грамадстве (“Пяць лыжак заціркі”, “Тулягі”, “Умарыўся”, “Сымон”, “Чаразнік” і інш.).Хвалявала пісьменніка і праблема інтэлігенцыі і народа (“На каляды к сыну”), тэма мастацтва , маладых талентаў з народа (“Велікодныя яйкі”). Выступаў і як публіцыст. Яго артыкулы часта друкавала “Наша ніва”. Вершы, многія сацыяльнай тэматыкі (“Пан”, “Пастушка” і інш.). У перыяд імперыялістычнай вайны - цыкл вершаў антываеннага хар-ру (“Ад крыві чырвонай”, “Вайна”, “Не мы”...). Пасля спынення дзейнасці “Нашай нівы” 1915 вярнуўся ў Пасадзец, адкуль пераехаў у Мінск, прымаў актыўны ўдзел у нац.-культ. жыцці. Пазнаёміўся з М. Багдановічам, жыў з ім на адной кватэры. Кастрычніцкую рэвалюцыю спачатку не прыняў, што і выявілася ў яго літ. дзейнасці перыяду грам. вайны, ням. і польскай акупацыі. Пасля выгнання акупантаў з тэрыторыі Беларусі стаў на пазіцыі Савецкай ўлады і ўключыўся ў грамадскае і культ. жыццё краіны. 1920 - загадчык аддзела культ. і літ-ры рэсп. газеты “Савецкая Беларусь”, рэдагаваў 1-шы бел. савецкі часопіс для дзяцей “Зоркі”. 1922 1-шы паслякастрычніцкі зборнік “Пад родным небам”. Пашырылася тэматыка творчасці, выявілася імкненне да эпічнага адлюстравання новых з’яў рэчаіснасці (паэмы “У Ясных Крушнях”, 1921; “Беларусь”, 1923). На смерць Леніна адгукнуўся глыбока эмацыянальнай паэмай “Чырвона-чорная жалоба”.Стаў членам літ. аб’яднання “Маладняк”, адкуль у 1926 перайшоў ва “Узвышша”. У 20-я г.: апавяданні, аповесці і раманы. Тэму тагачаснага жыцця (апавяданні “Дэлегатка”, “Тры крыжыкі”..., аповесці “год за годам”, “Таварыш Мінкін”). Некаторыя творы прысвечаны мінуламу (апавяданні “На зачарованых гонях”, “Дванаццацігоднікі”), грамадзянскай вайне, інтэрвенцыі. У аповесці “Салавей”, якая вызначаецца своеасаблівым рамантычным каларытам, у яркіх вобразах і карцінах паказаў эпоху прыгоннага права на Беларусі. У канцы 20 – пачатку 30-х Бядуля стварыў сацыяльна-псіхалагічны раман у дзвюх кнігах “Язэп Крушынскі”. Гэты твор прысвечаны праблемам грамадскага жыцця Беларысі 20-х гадоў, галоўным чынам беларускай вёскі ў перыяд аднаўлення, індустрыалізацыі і калектывізацыі. Аўтабіяграфічныя аповесці “Набліжэнне” і “У дрымучых лясах”. Шмат увагі творам для дзяцей (паэма-казка “Мурашка Палашка”, вершаваная аповесць “Хлопчык з-пад Гродна” 1939; аповесць-казка “Сярэбранная табакерка” 1940). Пісаў нарысы, даследчыя працы, перакладаў на беларускую мову творы Шаўчэнкі, Будзяка, Шолама-Алейхема. ВАВ: вымушаны пакінуць Беларусь і у тым жа 1941 годзе памёр па дарозе ў эвакуацыю.

20
Раман Андрэя Мрыя «Запiскi Самсона Самасуя».
(Андрэй Антонович Шашалевіч) в. Палуж, Магілёўская вобласці, сям’я валаснога пісара. Духоўная семінарыя. У гады 1-ай сусв. вайны - прапаршчык у царскай арміі, служыў ў Чырвонай Арміі (1918—21). Працаваў настаўкам ў Краснаполлі (1921-26), 4 гады інспектарам Цэнтральнага бюро краязнаўства БССР. З'яуляўся сябрам літаратурнага аб’яднання «Узвышша». 1934 г. арышт на 5 гадоў ссылкі у Карагандзе і Валагодскай вобл. Пасля перагляду справы ў 1937 жыў на волі, але не меў магчымасці вярнуцца на радзіму. Апошнія перад другім арыштам гады (l938— 1940) - бухгалтар, затым настаўнік у Мурманскай вобласці. Памёр 8 кастрычніка 1943. 1-ыя творы - 1924 г. Апавяданнi, сатырычнага роман «Запіскі Самсона Самасуя»1929. 1993 у серыі «Спадчына» выйшла кніга «А. Мрый.Творы». У час арышту ў Мурманску рукапісы створаных у няволі рамана «Жывы дом», аповесцей, навел былі канфіскаваны і лёс іх невядомы. Празаік рэабілітаваны 6.1.1961. Імя Мрыя стала вядома сучаснаму чытачу ў канцы 80-х гадоў XX стагоддзя. Аднагодка М. Гарэцкага, ён прый шоў у літ-ру на 10цігоддзе пазней. Адважыўся ў сатыр. асвятленні паказаць нованароджаных гаспадароў жыцця. «Узвышанская» публікацыя рамана «3aпіскі Самсона Самасуя» 1929 была добра принята чытачамі i крытыкай. Хутка Сістэма адчула небяспеку, што хаваў у сабе іранічна-выкрывальніцкі смех аўтара: раман падпаў пад прэсінг разноснай крыткі. Асобнай кнігай ён не выйшаў. Не трапіла ў друк напісаная к гэтаму часу трэцяя частка «Запісак...» (трэцці скрутак, як называе часткі А. Мрый). Пісьменнік пад уздзеяннем грамадска-паліт.падзей вымушаны быў развітацца са cваім героем. Аўтар пайшоў на свядомую дэфармацыю рэчаіснасці, звярнуўся да парадаксальных, часам нават абсурдных сітуацый i канфліктаў. Можна пазнаць час, эпоху, месца дзеяння. Раман створаны на «гарачым» матэрыяле сучаснага пісьменніку жыцця - тыповыя для рэчаіснасці канца 20-х пачатку 30-х гадоў рэаліі. «Культурная рэвалюцыя», якую праводзіцць у Шапялёўцы Самсон Самасуй, - многiя паслякастрычніцкія навацыі, звязаныя з так званым культурным будаўніцтвам (актыўнае перайменаванне гарадоў, населеных пунктаў, вуліц; прадпрыем ствам, установам, калгасам прысвойваліся імены правады роў i дзеячаў партыі) Шапялёўка і Caмасуй, як ініцыятар i арганізатар культ. змен у мястэчку, проста ідуць у нагу з часам. З жыцця - антырэлігійная прапаганда i барацьба з перажыткамі мiнyлагa, безліч таварыстваў і грамадскіх арганізацый, сябрам якіх павінен быць савецкі працоўны чалавек. Творы шапялёўскага паэта Гарачага-Пушкінзона — пародыя на літаратурныя практыкаванні маладнякоўцаў, якія прэтэндавалі на авангардную ролю ў савецкім мастацтве.Як сведчыць у лісце «Другу працоўных Ioсіфу Вісарыёнавічу Сталіну» сам аўтар, вобраз Самсона. Самасуя «спіса ны» з аднаго савецкага кіраўніка. Прататыпаў мелi i нека торыя іншыя персанажы рамана. Сярод герояў няма станоўчых. Усё падаецца аўтарам у камічнай форме. Смех афарбаваны па-рознаму: спрэчка бацькі з сынам, выступленіі сялян супраць бязглуздых Самасуевых пачынанняў - пісьменнік ўсміхаецца. Сялянскі практыцызм, пачуццё здаровага сэнсу, клопат пра гаспадарку не маглі быць прадметам з'едлівага смеху. Тыя, хто стаяў над народам, прэтэндаваў на ролю яго кіраў нікоў i настаўнікаў, смех, найчасцей, востры, выкры вальніцкі. Такую рэакцыю выклікае, напрыклад, справаздача начальніка міліцыі:«...Неабходна забараніць каровам хадзщь па тратуварах. У мястэчку каля 30 штук такіх інтэлігентных кароў, якія лічуць ніжэй свайго гонару ісці па вулі цы. Мы думаем аслухлых штрафаваць i першы раз браць у каровы 1 p., дpyгi раз 2 p. i трэці раз 3 р». Часта нават карціны прыроды ў рамане далучаны да смеху: «Ніякае дрэва не магло быць хаўруснікам у нашым змаганні з нябесным самагонным апаратам...» Патрэбнага эфекту аўтар дасягае моўнымі сродкамі. Рознастылёвая мова рамана, здаецца, сама сабой выпраменьвае смех: Мова iгpae істотную ролю ў характарыстыцы га лоўнага героя, выяўляючы яго малаадукаванасць, самазадаволенаснь, прымітыўнасць. Твор уяўляе сабой запіскі - апісанне персанажам уласнай дзейнасці. Самасуй не толькі га ворыць, але i думае газетна-канцылярскімі штампамі. Шапялёўка не 1-ae месца яго працы (тут - 4-5месяцаў). Аднак проста зволіць яго на гэты раз не змаглі, таму рэкамендавалі на працу ў воласць. Герой твора не толькі здолеў прыстасавацца да сістэмы, але i выкарыстаў яе ў cвaix інтарэсах. Самасуй ніколі не прызнае свайго паражэння, ён здольны спрабаваць сябе ў новай poлi i справе зноў і зноў.
21
Час, канфлiкты, характрары у камедыi Крапiвы «Брама неумiручасцi».
У драматургiю К.Крапiва прыйшоу у першай палове 30-х гг., калiбеларуская драматургiя дасягнула ужо даволi высокага узроуню. Дабрыян паведамляе, што адкрыў закон неўміручасці, зразумеўшы механізм старэння арганізма. Вучоныя розных спецыяльнасцей абмяркоўваюць вынікі адкрыцця. Абадоўскі, генетык, лічыць, што чалавечы род перастане абнаўляцца: «Будуць жыць старыя малпы са сваімі старымі поглядамі, звычкамі, ды пладзіць падобных да сябе». Прыходзяць да высновы, што неўміручасці на ўсіх не хопіць, трэба стварыць Камітэт. Дабрыян прызначаецца яго старшынёй. Бясконцыя званкі,і ноччу. Марына Сяргееўна пытаецца, што будзе, калі надаесць несмяротнасць. Згадвае загінуўшага адзінага сына. Жыве з віной, што пабаялася больш раджаць, а цяпер позна. Наташа прапануе сябе ў «якасці вечнага спадарожніка». Яна не спяшаецца: калі наперадзе несмяротнасць, то можна пачакаць, пакуль памрэ Марына Сяргееўна. Дабрыян не згаджаецца. Наташа патрабуе неўміручасці, той не раздае яе па знаёмству. Ля пад'езда сабраўся народ,баяцца, каб не спазніцца, думаюць, што неўміручасць тут ужо ў пакеціках раздаюць. Караўкін просіць у Дабрыяна неўміручасці для сябе, сваіх родзічаў і знаёмых. Дабрыян пасылае яго «к чортавай мацеры». Тыя, хто дабіваецца неўміручасц павінны прадставіць аналізы. Застрамілава і Торгала дамаўляюцца аб сустрэчы неўміручымі. Торгала купляе ў Васюка мачу, бо ў сваёй колер не той. Некаторыя пары падзяліла неўміручасць. Па дарозе на працу Дабрыяна ўміручыя апанавалі.Наташа паведамляе Генку, што таксам а не трапіла ў неўміручыя. Генка прапануе ёй выйсці за яго замуж. «...Народзім кучу дзяцей, дзеці —- кучу ўнукаў, унукі — кучу праўнукаў — вось табе і неўміручасць». Наташа пагражае выпусціць неўміручага пацука, на якім ставіліся доследы. Генка палохаецца. Усе хочуць ведаць рашэнне Камітэта: Застрамілава паклёпнічала на сумленных людзей, Дажывалаў звольнены, у Торгалы мача конская. Успамінае былое сяброўства з Дабрыянам Скараспей, які раней яго не пазнаваў, адварочваўся пры сустрэчы. Абражаны словамі Дабрыяна, што яго справа ўладзіцца ў агульным парадку. Карэспандэнт Гары Болдвін прапаноўвае Дабрыяну прадаць сваё адкрыццё. Дабрыян не прымае прапанову. Калгасніца з просьбай зрабіць несмяротнай яе кароўку. Наташа гаворыць Дабрыяну, што хоча зняць усе праблемы. У кабінет заходзяць вучоныя: тое, што мы прапанавалі, — несправядліва, амаральна... Смерць —неабходная ўмова вечнага абнаўлення.... Усе ўражаны словамі Абадоўскага, не прымаюць іх. Наташа і кладзе на стол нежывога пацука. Гаворыць, што ўвесьчас мяняла пацукоў: адзін здохне, на яго месца садзіла другога. Вучоныя з палёгкай уздыхаюць, хоць ім крыху шкада «залатой мары». Дабрыян сядзіць, абхапіўшы галаву рукамі. Што людзі скажуць? Невук. Шарлатан. Наташа. А навукай мы будзем займацца і далей. Я гатова прапанаваць сябе... Не бойцеся, не ў якасці вечнай спадарожніцы, а ў якасці аб'екта доследаў... Людзі няхай тым часам падумаюць, што рабіць з неўміручасцю.
«Брама неўміручасці» названа аўтарам фантастычнай камедыяй. Сатырычны смех драматурга скіраваны супраць даставалаў, злодзеяў, паклёпнікаў. Няблага ўладкаваўшыся ў свеце смяротных, яны ўпэўнены, што маюць права на неўміручасць. Пра іх нязводнасць, талент ужывацца ў любую сітуацыю пісьменнік гаворыць вуснамі Дабрыяна: «Стараешся для добрых людзей, а тут усякая брыдота лезе.»У «Браме неўміручасці» Крапіва не стварыў такіх яркіх характараў, як у камедыях «Хто смяецца апошнім» і «Мілы чалавек». Твор выклікае цікавасць іншым — узнятымі маральна-этычнымі і філасофскімі праблемамі. Драматург папярэджваў пра непрадбачаныя вынікі навуковых адкрыццяў, адказнасць вучоных перад чалавекам і чалавечай цывілізацыяй.
22
Кузьма Чорны –– апавядальнiк.
Раман "Трэцяе пакаленне" (1935) - адзiн з найбольш вядомых творау К.Чорнага. Ен напiсаны у неспрыяльных умовах 30-х гг. (напярэданнi масавых рэпрэсiй). К.Чорны хацеу паказаць згубны уплыу, разбуральнае уздзеянне на чалавека уласнiцкай маралi, раскрыць працэс пакутлiвага вызвалення чалавека ад iндывiдуалiстычнай псiхалогii, выявiць рэальныя цяжкасцi складання новых узаемаатносiн памiж людзьмi, новых поглядау на працу, сям'ю. У канфлiкце людзей трох пакаленняу К.Чорны адлюстравау розныя погляды на жыцце, на уласнасць, працу, сям'ю, мараль. Прадстаунiкi першага пакалення, якiя выраслi пры старым ладзе, па-свойму, у адпаведнасцi з класавай прынадлежнасцю i сваей жыццевай фiласофiяй аднеслiся да рэвалюцыi. Адны сталi заклятымi яе ворагамi, другiя узнялiся на барацьбу за свае канчатковае вызваленне. Другое пакаленне, што вырасла ва умовах рэвалюцыi, грамадзянскай вайны i новага ладу, таксама не было адзiным, маналiтным. Некаторыя яго прадстаунiкi ажыццявiлi задуманае, у працы знайшлi свае шчасце. Iншыя ж, наадварот, з трывогай i неразуменнем успрынялi сацыялiстычныя пераутварэннi. Трэцяе пакаленне на думку пiсьменнiка, - перадавыя людзi з новымi поглядпмi на свет i шчаслiвай будучыняй. Праз узаемаадносiны галоуных герояу твора К.Чорны паказвае складаны працэс перавыхавання чалавека згубны уплыу на яго уласнiцкай фiласофii, духоунь рост цемных i забiтых у мiнулым людзей, дабратворнь уплыу на iх калектыву. Аутар развенчвае згаiзм, людскую адасобленасць, сквапнасць - усе тое, што нявечыць душы, калечыць жыцце людзей. Тыя жыццевыя iдэалы, погляды на чалавечае шчасце, якiя не мелi пад сабой грунтоунай асновы, былi абвергнуты жыццем, пацярпелi крах. Пранiкаючы у свядомасць герояу, раскрываючы iх супярэчлiвасць на крутых паваротах гiсторыi К.Чорны ставiць пытанне аб адказнасцi самога чалавека за выбар свайго шляху, аб сэнсе i сапраудных вартасцях жыцця.
23
Паэма «Хамуцiус» Аркадзя Куляшова: праблематыка, вобразна-выяуленчая спецыфiка
Первый сборник стихов Аркадия Кулешова вышел, когда автору было 16 лет. Выход книжки столь молодого автора говорил о многом. В литературу пришел большой поэт, тонкий лирик. Его стихи читали, учили на память, переписывали... Это сегодня писателей советского времени активно сбрасывают с парохода современности. Поэма "Хамуцiус" о Кастусе Калиновском, которую сегодня многие называют лучшим произведением об этой исторической личности.

Жанравае i тэматычнае наватарства Андрэя Макаёнка (на прыкладзе п’есы «Зацюканы апостал»)

Надзвычай цікавымі з'яўляюцца спробы А. Макаёнка пашырыць межы жанравых магчымасцей камедыі, прынамсі беларускай камедыі. На рубяжы 60—70-х гадоў ён стварыў дзве трагікамедыі «Зацюканы апостал» і «Трыбунал», фармальна-выяўленчы лад якіх гэтак жа, як і вобразная сістэма, не меў аналагаў у ранейшай беларускай драматургіі. Першая з іх была асабліва нечаканая ў творчасці драматурга і прысвечана выкрыццю буржуазнай маралі. Чым жа здзівіла трагікамедыя спецыялістаў? Ну вядома ж, не тым, што аўтар адарваўся ад айчыннай рэчаіснасці: на матэрыяле зарубежных краін у гэты час пісалася нямала твораў. Здзівіў сам драматургічны «почырк» А. Макаёнка. Па-першае, ён, хто заўсёды любіў дакладныя прывязкі да жыццёвай канкрэтыкі, раптам прыбягае да надзвычай абагульненых вобразаў (Тата, Мама, Сын, Дачка, Дзед, палітычны каментатар), да зусім няпэўнай лакалізацыі дзеяння («недзе на ўзбярэжжы паўднёвага мора, здаецца, Міжземнага. Можа, нават на заваляшчым якім-небудзь востраве ў якім-небудзь акіяне, мелкім, неглыбокім, дзе і вады ўсяго па калена»). Па-другое, як вольна аднёсся ён да тэорыі верагоднасці! Умоўнасць, умоўнасць і яшчэ раз умоўнасць! Але над усім — пачуццё мастацкай меры. Гэта дазволіла драматургу дасягнуць самай важкай верагоднасці — верагоднасці мастацкага характару.На сцэнах тэатраў (а «Зацюканы апостал» пастаўлены не толькі ў Савецкім Саюзе, але і за мяжой) п'есу інтэрпрэтавалі па-рознаму. I гэта зусім заканамерна: у творы маецца некалькі сэнсавых планаў, ён багата насычаны падтэкстам. Адзінае, што ва ўсіх спектаклях трактавался адназначна,— гэта развянчанне драматургам філасофіі сучаснага буржуазнага мяшчанства. Змясціўшы герояў у зачараванае кола буржуазнага побыту, дзе псіхічная дэпрэсія на аснове прыніжэння асобы параджае культ сілы, фашысцкую ідэалогію, драматург на прыкладзе кароткага жыццёвага лёсу Сына паказвае, наколькі згубная атмасфера ўтвараецца тады, калі чалавек слепа падладжваецца пад абставіны. Апалагетыка жывата, філістэрства, апалітычнасць і беспрынцыповасць — вось асноўныя адзнакі жыццёвай філасофіі, якой прытрымліваюцца Тата, Дзед, іх сябры і паплечнікі. Тата і яго асяроддзе пасіўнасцю сваіх грамадскіх пазіцый, неакрэсленасцю палітычных поглядаў сталі віноўнікамі ўзнікнення фашысцкіх схільнасцей у душы Сына. Лёс хлопчыка мог бы скласціся зусім інакш, калі б ён трапіў у здаравейшае асяроддзе: зарукай таму — яго несумненная адаронасць. Нават адносна нямала пажыўшы ў задушнай атмасферы ўсеагульнага падману і хлусні, малы не ўсё яшчэ страціў. Пакуль што светапогляд Сына — фантастычны кангламерат разнастайных, разнапланавых поглядаў і перакананняў. Ён добра зразумеў абсурднасць узаемаадносін у сваім асяроддзі, дзе ўсё заснавана на нічым не прыкрытай меркантыльнасці, дзе прызнаецца толькі адно права — права дужага. Вось чаму яго жыццёвыя арыенціры аказаліся безнадзейна дэфармаванымі. Трагікамедыя «Зацюканы апостал» — адзіны твор А. Макаёнка, у якім няма ніводнага станоўчага персанажа. Аднак ад гэтага ён не гучыць песімістычна. Танальнасць п'есы абумоўлена аптымістычнасцю аўтарскай пазіцыі, багаццем выкрывальнага смеху. Цікава, што цяга А. Макаёнка да інтэлектуальна-прытчавых выяў нідзе не прыводзіць да насілля: над матэрыялам, да штучных сюжэтных хадоў. Персанажам у камедыі дыхаецца вольна, дзеянне развіваецца нязмушана, гарманічна.
31
Проза Васiля Быкава i яе роля у асэнсаваннi гiстарычнай прауды пра лёс народа(на прыкладзе аповесцi «Пакахай мяне, салдацiк»).
Родился 19 июня 1924 в д. Бычки Ушацкого района Витебской области. Обучался на скульптурном отделении Витебского художественного училища. Окончил Саратовское пехотное училище. В 1942 году будущий писатель вступил в ряды Красной Армии. Воевал на Втором и Третьем Украинских фронтах, прошел по территории Румынии, Болгарии, Югославии, Австрии, дважды был ранен. Впервые произведения Василя Быкова были опубликованы в 1947 году, однако, творческая биография писателя начинается с рассказов, написанных в 1951 году. Тематика ранних рассказов, действующими лицами которых стали солдаты и офицеры, определила дальнейшую судьбу Быкова, многие из произведений которого посвящены действиям Великой Отечественной войны. Бескомпромиссность прозы Быкова стала причиной нападок советской критики, которая обвиняла писателя в очернении советского лада. В 1974 году Василь Быков был награжден Государственной премией СССР (за повесть «Дожить до рассвета», 1973), в 1980 году получил звание Народного писателя Беларуси, в 1986 году – был награжден Ленинской премией за повесть «Знак беды». Некоторые произведения писателя, такие как повести «Третья ракета» (1962), «Дожить до рассвета», были экранизированы. С 1972 по 1978 год Василь Быков занимал должность секретаря Гродненского отделения Союза писателей БССР. Известность Василю Быкову принесла повесть «Третья ракета», написанная в 1962 году. В 1960-е публикует повести «Альпийская баллада», «Мертвым не больно», в 1970-е – «Сотников», «Обелиск», «Дожить до рассвета», «Пойти и не вернуться».Нар. писатель Беларуси Василь Быков умер в 2003.Выяўленне сапраўднай цаны перамогі, трагізму апошніх дзён вайны ў аповесці “Пакахай мяне, салдацік” (1996). Васіль Быкаў — агульнапрызнаны майстар такога жанру празаічнай творчасці, як аповесць. Апошнім творам у гэтым накірунку з'явілася аповесць "Пакахай мяне, салдацік". Яна вылучаецца тым, што, у адрозненне ад ранейшых твораў, у ёй В. Быкаў надае значную ўвагу вобразу жанчыны. Дзеянне ў аповесці "Пакахай мяне, салдацік" адбываецца ў апошнія дні Вялікай Айчыннай вайны ў ваколіцах невялічкага аўстрыйскага гарадка. Галоўны герой — камандзір узвода лейтэнант Змітрок Барэйка, ад імя якога вядзецца апавяданне. Сустрэўшыся з маладзенькай зямлячкай Франяй, лейтэнант закахаўся ў яе. Аднак шчырае і чыстае пачуццё Змітрака трагічна абарвалася з-за забойства Франі, разам з якой загінулі яе нямоглыя гаспадары — прафесар біялогіі Шарф і яго жонка фрау Сабіна. Змітрок праклінае забойцаў: "Хто б яны ні былі — нашыя ці немцы! Бальшавікі ці фашысты!" Прасочваючы лёс Змітрака і Франі, аўтар выступае супраць неапраўданай помслівасці, жорсткасці і ахвяр, не выкліканых ваеннай неабходнасцю, гаворыць пра небяспеку і фашызму, і бальшавізму. Нельга не адзначыць, што ў апошні час пісьменнік аддае перавагу апавяданню. І звязана гэта ў першую чаргу з імкненнем пісьменніка ў больш кароткай, у параўнанні з аповесцю, форме данесці да чытача сваю думку.
32
Мастацкая адметнасць прозы Iвана Шамякiна. Праблематыка, сутнасць канфлiктау i характарау у рамане «Гандлярка i паэт».
Народны пісьменнік Беларусі Іван Шамякін належыць да пакалення пісьменнікаў, маладосць якіх была апалена і загартавана вайной. Большасць яго твораў так ці інакш звязана з падзеямі ВАВ. Аповесці "Помста", "Гандлярка і паэт", "Ахвяры", раманы "Глыбокая плынь", "Снежныя зімы", "Сэрца на далоні", пенталогія "Трывожнае шчаеце". У аповесці "Гандлярка і паэт" пісьменнік паказвае, як у гады ваеннага ліхалецця нават прадстаўнікі сацыяльных нізоў духоўна сталеюць, становяцца свядомымі змагарамі з ворагам. Камароўская гандлярка Вольга Ляновіч пад уплывам Алеся Шпака маральна перавыхоўваецца, пачынае адчуваць адказнасць не толькі за сябе і свае ўчынкі, але і за іншых. У канцы твора яна (замест Алеся) выконвае рызыкоўнае заданне партызанскага камандавання і гіне як адданы патрыёт, дзейсны змагар за вызваленне радзімы. Творы I. Шамякіна прасякнуты публіцыстычнай накіраванасцю думкі, высокім грамадзянскім пафасам, страснасцю, вызначаюцца займальнасцю сюжэта, кампазіцыйнай стройнасцю, актуальнасцю тэматыкі. Пісьменнік часта звяртаецца да надзённых праблем сучаснасці. зоны. Складаныя і супярэчлівыя змены ў грамадскім жыцці 80—90-х гг. аказалі значны ўплыў на творчасць многіх пісьменнікаў, у тым ліку і І. Шамякіна. Маэстра слова, застаючыся прыхільнікам "сацыяльна-справядлівага" сацыялізму, не ўсё прымае ў сённяшняй рэчаіснасці. У аповесцях "Сатанінскі тур", "Падзенне", "Без пакаяння", "Выкармак" ён выступае супраць усталявання ўлады долара і воўчых адносін паміж людзьмі, выкрывае новаспечаных "прадпрымальнікаў" і "дзелавых" людзей, якія спрабуюць стаць гаспадарамі жыцця, змагаецца з жорсткасцю, насіллем, бязладдзем, якія запанавалі ў грамадстве, нясе чытачам праўду пра трагізм сённяшняга жыцця, дзе на вачах пачынаюць абясцэньвацца самыя высокія маральныя і агульначалавечыя каштоўнасці.